८ मार्च श्रमिक महिलाहरूको संघर्ष र गौरवको दिन हो। यो दिनले महिला समानताको आवाजलाई बुलन्द गर्दै समाजवादको आधार तयार गर्न प्रेरित गर्छ। महिलाहरूले वर्गीय आन्दोलनसँगै लैङ्गिक मुक्तिको लागि एकताबद्ध भएर अघि बढ्नुपर्छ। महिला मुक्तिको अन्तिम लक्ष्य तब मात्र सम्भव हुन्छ जब उनीहरूले उत्पादनका साधनमा स्वामित्व राख्छन्, नीति निर्माणमा निर्णायक भूमिका खेल्छन्, र राज्यसत्ताका हरेक तहमा समान प्रतिनिधित्व प्राप्त गर्छन्।
१. अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवसको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
महिला मुक्तिको इतिहास श्रमिक आन्दोलनसँग गाँसिएको छ। ८ मार्च १९०८ मा अमेरिकाको न्यूयोर्कमा कपडा उद्योगमा कार्यरत महिलाहरूले कार्यस्थलमा हुने अमानवीय व्यवहार, न्यून ज्याला, लामो कार्य समय र राजनीतिक अधिकारविहीनताविरुद्ध संघर्ष गरे। यही आन्दोलनको निरन्तरतामा १९१० मा कोपेनहेगनमा सम्पन्न दोस्रो अन्तर्राष्ट्रिय समाजवादी महिला सम्मेलनले ८ मार्चलाई अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवसको रूपमा मनाउने निर्णय गर्यो।
बोल्शेभिक क्रान्ति अघि र त्यसपछि पनि महिला आन्दोलनले ठूलो फड्को मार्यो। १९१७ मा रसियाली महिलाहरूले जारशाहीको अन्त्यका लागि आम हड्ताल गर्दै ‘रोटी र शान्ति’ को माग गरे, जसले फेब्रुअरी क्रान्तिलाई उत्प्रेरित गर्यो। यसरी महिला आन्दोलन इतिहासमै वर्ग संघर्षसँग अभिन्न रूपमा जोडिएको देखिन्छ।
नेपालमा पनि महिला अधिकारको पक्षमा धेरै संघर्षहरू भए। २००७ सालको क्रान्ति, २०३६ सालको जनमत संग्रह, २०४६ को आन्दोलन, २०६२/६३ को जनआन्दोलन तथा जनयुद्धमा महिलाहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले। २०६२/६३ को परिवर्तनपछि बनेको संविधानले महिला अधिकारलाई संस्थागत गर्दै समानुपातिक प्रतिनिधित्वको ग्यारेन्टी गर्यो। तथापि, महिलाहरूको पूर्ण मुक्ति अझै सुनिश्चित हुन सकेको छैन।
२. महिलाको समानता र अधिकारको वर्तमान स्थिति
संविधानले महिलाहरूलाई समानता र अधिकार प्रदान गरे तापनि व्यवहारिक रूपमा महिलामाथिको शोषण, हिंसा र विभेद अन्त्य भइसकेको छैन। निम्न बुँदाहरूले वर्तमान अवस्थालाई प्रस्ट्याउँछन्ः
- राजनीतिक प्रतिनिधित्व: नेपालमा महिलाहरू संसद, प्रदेश सभा, स्थानीय तह र सरकारी पदहरूमा सहभागिता जनाइरहेका छन्। तर, वास्तविक रूपमा नीति निर्माणका प्रमुख तहहरूमा उनीहरूको भूमिका अझै सीमित छ।
- आर्थिक समानता: महिलाहरू श्रमशक्ति भएको खण्डमा पनि उत्पादनका साधनमाथि स्वामित्व प्राप्त गर्न सकेका छैनन्। महिला श्रमिकहरू न्यून ज्याला, अस्थायी रोजगारी, तथा सामाजिक सुरक्षाविहीन श्रममा संलग्न छन्।
- सामाजिक संरचना र महिला हिंसा: महिलाविरुद्ध हुने हिंसाका घटनाहरू अझै उच्च छन्। घरेलु हिंसा, बालविवाह, दाइजो प्रथा, बलात्कार, मानव बेचबिखन जस्ता समस्याहरू व्याप्त छन्।
- शिक्षा र स्वास्थ्यमा असमानता: महिला साक्षरता दर बढे पनि ग्रामिण क्षेत्रमा शिक्षामा पहुँच अझै कमजोर छ। स्वास्थ्य सेवामा पहुँच तथा मातृ मृत्युदरमा कमी आए तापनि गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवाको सुनिश्चितता आवश्यक छ।
३. महिला मुक्तिको आधार: उत्पादन साधनमाथिको स्वामित्व र आर्थिक समानता
साँचो अर्थमा महिलाको मुक्ति तब मात्र सम्भव छ जब उनीहरूले उत्पादनका सबैखाले साधनमाथि स्वामित्व प्राप्त गर्छन्। यो निम्न आधारहरूमा सम्भव छः
- सम्पत्तिमा स्वामित्व: महिला सशक्तीकरणका लागि जमिन, उद्योग, बैंकिङ प्रणाली तथा व्यापारमा उनीहरूको पहुँच र स्वामित्व सुनिश्चित गर्नुपर्छ।
- न्यायोचित श्रम मूल्यांकन: महिलाहरूलाई न्यूनतम ज्याला, समान तलब, श्रम सुरक्षाको ग्यारेन्टी हुनुपर्छ।
- सहकारी र सामूहिक स्वामित्वको विकास: व्यक्तिगत स्वामित्वको सट्टा सहकारी तथा सामूहिक स्वामित्व प्रणाली विकास गरिनुपर्छ।
- रोजगारीमा लैङ्गिक समानता: हरेक क्षेत्रमा महिलाहरूलाई समान अवसर सुनिश्चित गर्दै लैङ्गिक विभाजन अन्त्य गर्नुपर्छ।
- संविधानको प्रभावकारी कार्यान्वयन: कानुनी रूपले समानता भए तापनि व्यावहारिक रूपमा कार्यान्वयन कमजोर छ। त्यसैले राज्यको नीति, कानुन र कार्यान्वयन संयन्त्र प्रभावकारी बनाउन जरुरी छ।
४. बाँकी कार्यभार: महिला आन्दोलनको भावी दिशा
महिला अधिकार स्थापित गर्ने प्रक्रियामा अझै धेरै कार्य गर्न बाँकी छ। निम्न बुँदाहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्न आवश्यक छः
- संविधानप्रदत्त अधिकारको कार्यान्वयन: महिलाहरूको राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक अधिकार कार्यान्वयन गराउन संघर्ष तीव्र पार्न आवश्यक छ।
- राजनीतिक नेतृत्वमा सहभागिता: स्थानीय तहदेखि संघीय सरकारसम्म महिलाहरूको निर्णय प्रक्रियामा वास्तविक सहभागिता बढाउनुपर्छ।
- शिक्षा र सीप विकास: महिलाहरूलाई गुणस्तरीय शिक्षा, सीपमूलक तालिम तथा रोजगारीको अवसर प्रदान गर्नुपर्छ।
- सामाजिक रूपान्तरण: महिलाविरुद्धको हिंसा, परम्परागत मान्यताहरू, विभेदकारी कानुन तथा संरचनागत अन्याय अन्त्य गर्नुपर्छ।
- समाजवादी क्रान्तिमा महिला नेतृत्व: महिला मुक्तिको अन्तिम लक्ष्य समाजवाद निर्माण हो। त्यसैले वर्गीय आन्दोलनलाई लैङ्गिक दृष्टिकोणले समेत अगाडि बढाउनुपर्छ।
निष्कर्ष
८ मार्च श्रमिक महिलाहरूको संघर्ष र गौरवको दिन हो। यो दिनले महिला समानताको आवाजलाई बुलन्द गर्दै समाजवादको आधार तयार गर्न प्रेरित गर्छ। महिलाहरूले वर्गीय आन्दोलनसँगै लैङ्गिक मुक्तिको लागि एकताबद्ध भएर अघि बढ्नुपर्छ। महिला मुक्तिको अन्तिम लक्ष्य तब मात्र सम्भव हुन्छ जब उनीहरूले उत्पादनका साधनमा स्वामित्व राख्छन्, नीति निर्माणमा निर्णायक भूमिका खेल्छन्, र राज्यसत्ताका हरेक तहमा समान प्रतिनिधित्व प्राप्त गर्छन्।
महिला मुक्ति संघर्षलाई अझ सशक्त बनाउने प्रतिबद्धता व्यक्त गर्दै, सम्पूर्ण श्रमिक महिलाहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवसको क्रान्तिकारी शुभकामना!
(लेखक समाजवादी ज्ञान केन्द्रका केन्द्रीय अध्यक्ष हुन्। उनिले नेकपा (माओवादी केन्द्र)का अध्यक्ष प्रचण्डले ११५ ओं अन्तराष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवशकाे अवसरमा जारि गरेकाे सन्देशमुल विज्ञप्तिमा आधारित लेख तयार पारेका हुन्।)
